Zduny/Krotoszyn - 28 czerwca 1712
Geneza konfliktu W 1700 r. wybuchła wojna północna (niekiedy zwana trzecią lub wielką). Po jednej stronie stanęła Rosja, Saksonia i Dania. Po drugiej Szwecja. Do Szwecji w końcowym etapie dołączyła Turcja oraz Wojsko Zaporoskie, czyli Kozacy, do strony rosyjskiej (po której to stronie walczyła też Rzeczpospolita za sprawą swojego króla, będącego jednocześnie księciem-elektorem Saksonii) Prusy i Hanower. 4 lata później kraj został zalany wojskami szwedzkimi. Wówczas zawiązała się konfederacja warszawska pod przywództwem prymasa Michała Radziejowskiego, wymierzona w króla polskiego (i elektora saskiego) Augusta II. Wtedy to na króla Polski został wybrany Stanisław Leszczyński. W kraju szlachta była podzielona. Do 1709 r. przewaga była po stronie Szwedów, kiedy to w tym roku król Szwecji Karol XII przegrał bitwę pod Połtawą (Ukraina). Walki trwały jeszcze jakiś czas m.in. w Wielkopolsce, gdzie Józef Potocki prowadził wojnę partyzancką i musiał przedostać się na tereny Wołoszczyzny (ob. tereny Mołdawii i Rumunii). Ostatecznie wojna zakończyła się w 1721 r.
Epilog Połtawy
W maju 1712 starosta rawski Jan Grudziński h. Grzymała, zwolennik Leszczyńskiego, przedarł się z Wołoszczyzny. Pokonał on rosyjskiego generała Riodona Christianowicza Baura pod Pyzdrami i ruszył uwolnić szwedzkiego generała Magnusa Stenbocka, który po nieudanej wyprawie do Holsztynu został uwięziony przez Duńczyków. Jego wojska zostały zatrzymane pod Krotoszynem przez wojska polsko-rosyjskie.
Bitwa pod Krotoszynem
26 czerwca 1712 r. Grudziński znalazł bród Prosny na wysokości wsi Grodzisk. Nie spodziewał się spotkać jazdy regimentarza Franciszka Brzuchowskiego h. Pomian. Brzuchowski razem z Baurem (zwolennicy Augusta II) chcieli ustawić zaporę na rzece Barycz. Grudziński nie mógł się przedrzeć przez granicę śląską. Jeden z oddziałów zostawił w Choczu, drugi zaś w Pleszewie, a na miejsce postoju swych wojsk wybrał wieś Kuczków, na południe od Pleszewa. Rankiem 28 czerwca dotarła do niego partia (wojsko) Urbanowicza i razem ruszyli przez Bronów, Korytnicę i Orpiszew do przedmieść Krotoszyna. Obóz wojskowy utworzono we wsi Konarzew, osłaniając go licznymi podjazdami. Regimentarz Brzuchowski ruszył z Jedlca i zajął pozycję w lasach na południe i wschód od Krotoszyna. Sama bitwa rozegrała się między Salnią a Szczerkowem. Grudziński zgromadził 30 chorągwi, czyli 4000 polskich kawalerzystów i 2000 Kozaków. W Pleszewie zostawił 300 Tatarów, którzy mieli utrzymywać łączność z rajtarią szwedzką w liczbie 200 żołnierzy. Grudziński miał w swym oddziale wiele wybitnej szlachty, m.in. Krzysztofa Urbanowicza, pisarza koronnego Mikołaja Potockiego, Chryzostoma Doprowskiego, Mikołaja Sołtyka i Jana Zagwoyskiego. Brzuchowski posiadał ok. 5000 żołnierzy, w 72 chorągwiach oraz ok. 700 jazdy saskiej pod dowództwem generała-majora Riodona Christianowicza Baura, w 13 szwadronach.
Przebieg bitwy
Brzuchowski ustawił swoje wojska w dwie linie: jazda pancerna w centrum chroniona była przez jazdę lekką na skrzydłach. Na swoją siedzibę wybrał Smoszew. Wydzielił on oddział w sile 1000 żołnierzy pod dowództwem porucznika Kwaśniewskiego. Miał on za zadanie wykonać rozpoznanie bojem. Jazda Grudzińskiego została szybko zaalarmowana i odparła atak. Grudziński szybko ustawił szyk swoich wojsk między Salnią a Szczerkowem. Widząc wojska Brzuchowskiego, Grudziński i Potocki przekazali wojsko Sołtykowowi, a sami opuścili obóz. Sołtykow podjął pertraktacje z wrogiem. Początkowo miały one przynieść zamierzony rezultat. Jedna z kwestii dotyczyła rozbrojenia Kozaków, którzy buntowali się przeciwko temu. Doszło do walki i oddziały Sołtykowa zmuszone zostały do ucieczki. Jednak większość poddała się. Jazda rosyjska ze Zdun i Baszkowa ruszyła w pościg za uciekającymi wojskami kozacko-polskimi. Wojskiem w Zdunach dowodził generał Antoni Jeżewski. Dołączyli do niego żołnierze Brzuchowskiego i zapewne stacjonujący w Zdunach saski garnizon generała Mikołaja Zejdlica. Ze Zdun Brzuchowski wysyłał oddziały na Śląsk w celu uchwycenia zwolenników Leszczyńskiego. Strat poniesionych w bitwie pod Krotoszynem nie znamy. Wiadomo tylko, że najwięcej było poległych Rosjan i Kozaków. Zabitych pochowano za miastem w kierunku dróg na Rawicz i Zduny, gdzie w końcu XIX w. miejscowa ludność znalazła dwa kopce.
Zakończenie
Wojska rosyjskie spaliły Krotoszyn we wrześniu 1712 r. Niedługo do Krotoszyna powrócił stronnik Augusta II, właściciel miasta Franciszek Gałecki, który zastał tu ogromne zniszczenia i długi. Umierając w 1717 r. zostawił majątek córce Zofii. Ta musiała sprzedać go Józefowi Potockiemu, dawnemu stronnikowi Leszczyńskiego. Grudziński, stronnik Leszczyńskiego, walczył jeszcze w czerwcu i lipcu pod Częstochową, jednak wojska Leszczyńskiego jeszcze latem zmuszone zostały do poddania się lub wycofania. Mikołaj Potocki został natomiast pobity pod koniec czerwca w bitwie pod Wrześnią przez regimentarza Włodzimierza Dołgorukiego. Leszczyński swe dobra (Zduny, Kobylin, Leszno i Rydzynę) sprzedał nieślubnemu synowi Augusta II, księciu Aleksandrowi Sułkowskiemu, który wprowadził do miasta wojska saskie.
ŁUKASZ CIHY
Fot. Wikipedia, Bitwa pod Połtawą. Powyżej opisana bytwa określana była epilogiem Połtawy, niżej gen. Roidion Baur.
Bibliografia
Krotoszyn, Tom II – Historia (praca zbiorowa), TMiBZK, Poznań 1996
K. Jarochowski, Z czasów saskich spraw wewnętrznych polityki i wojny, Poznań 1886
Алекса́ндр Алекса́ндрович По́ловцов, Русский биографический словарь, tom 25, Moskwa 1909
Art. Marka Wagnera 'Zagon kawaleryjski Jana Grudzińskiego w 1712 roku' [w:] 'Wojny północne w XVI-XVIII wieku' pod red. Bogusława Dybasia Toruń 2007
wikipedia.ru
Copie de la lettre de M. Brzuchowski, commandant du détachement de la l'armée de la Couronne, écrite à Sa Majesté le 1 juillet 1712 (List regimentarza Franciszka Brzuchowskiego do króla Augusta II o starciu wojsk koronnych ze stronnikami Stanisława Leszczyńskiego pod Krotoszynem 28 VI 1712.)